+90 530 950 94 22
bilgi@sukruakyuz.com
İstanbul

Şah Damarı (Karotis) Darlığı

Yazan: Prof. Dr. Şükrü Akyüz

Şah damarı hangi damardır?

Şah damarları, beyne kan sağlayan en büyük damarlardır. Tıp dilindeki adı “karotis arter”dir. Boynun sağında ve solunda olmak üzere iki tane şah damarı vardır. Bu damarlara ait nabızlar, kulak memesinin birkaç cm altında, boynun yan-arka tarafında kolayca hissedilebilir. Bu nedenle halk arasında “boyun damarları” olarak da adlandırılırlar.

şah damarı hangi damar?

Şah damarı darlığı nedir?

Bazı insanların şah damarlarının duvarlarında yıllar içinde yağ ve kireç birikir. Bu, damar boşluğunda içe doğru çıkıntı yapar ve belli bir seviyeden sonra kanın rahatça akabileceği alan daralır. Bu duruma “şah damarı darlığı”; tıbbi adıyla “karotis arter darlığı” denir.

Şah damarı darlığı neden önemlidir?

Şah damarında ciddi derecede darlık olması, geçici ya da kalıcı felce (inme) neden olabilir. Yüksek tansiyona bağlı kanama veya kalpten pıhtı atması gibi pek çok sebeple felç gelişebilir; ancak, felcin altta yatan en yaygın sebebi şah damarında darlık olmasıdır.

Felç nedir? İnme nedir?

Felç, kalp krizindekine benzer bir mekanizmayla, yani damarın aniden pıhtıyla tıkanması sonucu beynin ilgili bölgesinin oksijensiz kalması sonucu hasar görmesidir. Felç ve inme eş anlamlıdır. Şah damarında darlığa neden olan çıkıntılı alan değişik nedenlerle aniden çatlayabilir. Vücut mekanizmaları da bu çatlağı bir yara olarak tanır ve burayı pıhtı oluşturarak kapatmaya ve tamir etmeye çalışır. Ancak, çatlayan alanın içindeki yağ parçaları ve oluşan pıhtılar kan akımına kapılarak beyne kaçabilir ve beyin damarlarının inceldiği yerde takılarak onu tıkayabilir. Oksijensizliğe tahammülü çok sınırlı olan beyin hücreleri de eğer yedek damar sistemi yoksa ve damar hızlıca açılmazsa görev yapamaz ve ilgili beyin bölgesinin idare ettiği vücut kısımları çalışmaz. Yani, ani damar tıkanıklığı kalp damarında olursa “kalp krizi”; beyin damarında olursa “felç” adını alır. Dolayısıyla, felç bir nevi “beyin krizi”dir.

Geçici iskemik atak nedir?

Felç, birkaç dakika ya da birkaç saat sürüp tamamen düzelirse “geçici iskemik atak” (TIA: Transient Ischemic Attack) adını alır. TIA geçirmiş birinin kalıcı felç geçirme ihtimali TIA geçirmeyen birine kıyasla 10 kat fazladır

Şah damarı darlığının belirtileri nelerdir?

Şah damarındaki darlık yavaş yavaş ilerler ve geçici veya kalıcı felç gelişmedikçe maalesef genellikle hiçbir belirti vermez. Aniden gelişen bu belirtilerin en sık görülenleri şunlardır:

  • Yüzde, kolda ve/veya bacaklarda tek taraflı uyuşma veya güçsüzlük (örneğin; sol taraf normalken sağ kol ve sağ bacakta güç kaybı olması)
  • Konuşamama
  • Anlayamama
  • Körlük
  • Denge kaybı

Felç geçiren birine nasıl müdahale edilir?

  • Rahatsızlanan kişiden iki kolunu da aynı anda kaldırmasını isteyin; bir kolu aşağı düşüyor mu?
  • Gülümseme mimiği yapmasını isteyin; yüzünün bir tarafı çekiliyor mu?
  • Basit bir cümleyi tekrar etmesini isteyin; konuşması normale göre garip ya da peltek mi?

Bu tarz belirtiler varsa zamanla geçip geçmediğini görmek için beklemeyin; hemen 112’yi arayın.  Çünkü, tedaviye ne kadar geç kalınırsa beyin hasarı ve sonuçta sakat kalma ihtimali o kadar fazla olur.

Şah damarı darlığı nasıl teşhis edilir?

Maalesef, geçici ya da kalıcı felç geçirene kadar çoğu hastada hiçbir belirti olmaz. Yani, çoğu vakada teşhis, bir sorun yaşadıktan sonra konur. Bazen de hipertansiyon, diyabet ve yüksek kolesterol gibi risk faktörleri veya kalp ya da bacak atardamarlarında tıkanıklık olanların kontrol amaçlı yapılan tetkiklerinde saptanır.
  • Doppler ultrason: Ses dalgalarını kullanarak görüntü çıkaran bir cihazdır. Genellikle, bir tarama yöntemi olarak kullanılır. Ultrasonla damarda darlık saptanırsa doğruluk oranı daha yüksek olan aşağıdaki diğer tetkiklerden biriyle mutlaka teyit edilmesi gerekir.
  • Manyetik rezonans görüntüleme (MRI; Emar): Manyetik alan prensibiyle görüntü çıkaran bir cihazdır. Asıl olarak, beyindeki küçük hasarları bile saptamadaki gücü nedeniyle beyin dokusunu incelemede kullanılır.
  • Bilgisayarlı tomografik anjiyografi (BT): Radyasyon (X-ışınları) kullanarak çalışır. Net görüntü çıkarma becerisi ultrason ve MRI (emar)’dan daha iyidir.
  • Klasik anjiyo: En net görüntüler şah damarı anjiyosuyla elde edilir. Ancak, hastanın vücuduna (şah damarlarının girişine) kateter gönderilerek yapılır, yani riski diğer tetkiklerden daha fazladır. Asıl olarak, şah damarı darlığının stent ile açılması sırasında işlem planı için kullanılır.

Şah damarı "darlığı" nedir, şah damarı "tıkanıklığı" nedir?

Bir damarda darlık varsa damar içinde kanın az da olsa geçebileceği küçük bir açıklık yine de vardır. Tıkanıklıkta ise damar tamamen kapalıdır. Halk arasında “darlık” sözcüğü yerine çok doğru olmasa da “tıkanıklık” sözcüğü sıklıkla kullanılmaktadır. Oysa, şah damarı sorunlarında bu fark önemlidir; çünkü bu iki durumda tedavi yaklaşımı aşağıda okuyacağınız üzere farklıdır.

Şah damarı darlığı nasıl tedavi edilir?

Şah damarında hafif de olsa ciddi de olsa sorun bulunan herkesin öncelikle sağlıklı bir yaşam tarzına geçiş yapması gerekir. Aşağıdaki şekilde bunlar özetlenmiştir:

Şah Damarı (Karotis) Darlığı

Sağlıklı yaşam önerilerinin her halükarda uygulanması gerektiği vurgulandıktan sonra şu sorunun yanıtı aranır: “Sadece ilaç vermek yeterli mi, yoksa ilaveten ameliyat ya da stent ile damarı açalım mı?” Damar çapının %50’sinden daha azının daralmış olduğu damarların açılmasının hastaya bir faydası yoktur; ilaç tedavisi yeterlidir. Çünkü, %50’den az olan darlıkların sorun çıkarma olasılığı, damarı açmak için yapılan ameliyat ya da stent işleminde sorun çıkma (örneğin; pıhtı atma) olasılığından daha azdır. Yani, aslında risk-fayda analizi yapılır ve daha az riskli olan seçenek seçilmiş olur. Doktorlar, %50 ila %99 arası darlıkların açılıp açılmaması kararını ise hastanın özel klinik durumuna göre verirler.

  • İlaçlar: Şah damarındaki darlığın seviyesinden bağımsız olarak çoğu hastaya düşük doz bir kan sulandırıcı ilaç (Örnekler: Coraspin 100 mg, Ecopirin 100 mg veya Plavix 75 mg vb.) ve kolesterol düşürücü ilaç (atorvastatin, rosuvastatin, pitavastatin vb.) başlanır. Kan sulandırıcı ilaç olası pıhtı oluşumunu; kolesterol ilacı ise damar duvarında yağ birikimini, dolayısıyla darlığın daha da artma olasılığını azaltmak için kullanılır.
  • Ameliyat: Şah damarı ameliyatını damar cerrahları yapar. Ameliyat genel anestezi altında ya da sadece boyun bölgesi uyuşturularak yapılabilir. Cerrah; hastanın boynunda bir kesi yapar, darlığın öncesindeki ve sonrasındaki kan akımını pense benzeri aletler yardımıyla keser, yağın biriktiği damar duvarını açar, duruma göre beyne kan akımını sağlamak için geçici olarak gördüğünüz boruyu yerleştirir (ki; bu her zaman gerekmez), sonra da damarı içten daraltan yağ dokusunu çıkarır, boruyu alır, gerekirse bir yama diker ve en son kesileri kapatır.
  • Ameliyatsız Yöntem (Stent): Şah damarının ameliyatsız yöntemle, yani stentle açılması işlemini girişimsel radyologlar ya da girişimsel kardiyologlar yapar. İşlem kateter laboratuvarında bacak (kasık) ya da el bileği yoluyla yapılabilir. İşlemde önce bir tel şah damarındaki darlıktan geçirilir; darlığın ötesine de bir filtre yerleştirilir. Bu filtre bir çeşit ağdır ve darlığa müdahale ederken kopan yağ parçacıklarını yakalayarak bunların beyne kaçmasını önlemeye yarar. Sonra, telin üzerinden bir balon kaydırılarak ilerletilir ve darlık hizasında şişirilir. Böylece, darlık kısmen açılır. Balonu çıkardıktan sonra stent yerleştirilir. Stent, nitinol özel bir metal örgüdür ve kateterin ucundan çıkarılınca otomatik olarak damar duvarına değene kadar genişler ve damarın açık kalmasını sağlar. En son, gerekli kontroller yapılır, filtre ve kateterler çıkarılır ve işlem bitirilir.

Şah damarı tıkanıklığı nasıl tedavi edilir?

Şah damarında en fazla %99’a kadar olan darlıkların ameliyat ya da stentle açılması düşünülebilir (%99 dahil). %100 olanlarda, yani tıkanıklıklarda tek seçenek ilaç tedavisidir. Bilimsel çalışmalar ameliyat ya da stent ile tamamen tıkalı olan şah damarının açılmasının hastaya hiç fayda sağlamadığını göstermiştir. Bunun muhtemel sebepleri; beynin o bölgesinin tıkanıklık nedeniyle kan alamamasına bağlı zaten kalıcı olarak hasar almış olması ya da damar açma operasyonu/işlemi sırasında darlığa kıyasla tıkanıklıkta teknik nedenli komplikasyon ihtimalinin çok fazla olmasıdır. 

Şah damarındaki darlık kendiliğinden geçer mi?

Maalesef, kendiliğinden geçmez.

Şah damarındaki darlık açılmazsa ne olur?

Geçici ya da kalıcı bir felç geçirdikten sonra tedavi olunmazsa her 4 kişiden 1’i iki yıl içinde tekrar felç geçirir. Bu, yüksek bir olasılıktır. Felç geçmişi olmayan, ama şah damarında darlık olan bir hastanın riski ise daha düşüktür. Ancak, darlık yüzdesi arttıkça risk de artar.

Referanslar

  1. Mazzolai L, Teixido-Tura G, Lanzi S, et al; ESC Scientific Document Group. ESC Guidelines for the management of peripheral arterial and aortic diseases. Eur Heart J. 2024 Sep 29;45(36):3538-3700.
  2. Libby P, Bonow RO, and Mann DL, eds. Braunwald’s heart disease: A textbook of cardiovascular medicine, 12th ed. Philadelphia PA: Elsevier; 2022.

SON MAKALELERİMİZ